sandhi in marathi : आपण बोलताना दोन शद्वांचा एक जोडशब्द्व बनवताना पहिल्या शद्वातील शेवटचा वर्ण व दुसऱ्या शब्दातील पहिला वर्ण हे एकमेकात मिसळतात व त्यांचा एक वर्ण तयार होतो. वर्णाच्या अशा एकत्र होण्याच्या प्रकारास संधी sandhi असे म्हणतात. उदा. : सूर्य उदय झाला. यापेक्षा सूर्योदय झाला. संधी म्हणजे जोडणे.
जेव्हा दोन वर्ण एकापुढे एक येऊन त्यांचे एकत्रीकरण होते तेव्हा त्यास संधी असे म्हणतात किंवा पहिल्या शद्वातील शेवटचा वर्ण व दुसऱ्या शद्वातील पहिला वर्ण हे एकमेकांत मिसळून एक वर्ण तयार होतो. वर्णाच्या या एकत्रीकरणाला संधी (sandhi in marathi) असे म्हणतात.
Table of Contents
एकासमोर एक येणारे वर्ण एकमेकांत मिसळून जाणाऱ्या प्रक्रियेला ‘संधी’ असे म्हणतात.
उदा. :
1. मी महाविद्यालयात गेलो होतो.
2. आम्ही मोठ्या थाटामाटाने गणेशोत्सव साजरा केला.
3. आम्ही सहलीस गेल्यावर आदिमानव पाहिला.
4. ती मुलगी सर्वगुणसंपन्न होती..
5. समुद्रतीरी नाविकांची खूप गर्दी होती.
sandhi in marathi : वरील वाक्यातील महाविद्यालय, गणेशोत्सव, आदिमानव, सर्वगुणसंपन्न, नाविक या शद्वांकडे लक्षपूर्वक पाहिले तर असे दिसून येईल की, दोन शद्वांच्या एकत्रीकरणाने हे शब्द बनले आहेत.
विद्या + आलय
महाविद्या + आलाय = महाविद्यालय
गणेश + उत्सव = गणेशोत्सव
नौ + इक = नाविक
सर्वगुण + संपन्न = सर्वगुणसंपन्न
हे दोन शब्द जवळ आल्यावर त्यांच्या वर्णात काही फेरफार झालेला दिसतो.
संधीचे प्रकार – Sandhi In Marathi
sandhi in marathi : स्वर संधी, व्यंजन संधी, विसर्ग संधी
स्वर संधी – Sandhi Meaning In Marathi
जेव्हा दोन स्वर जवळजवळ येऊन त्यांचा जो संधी होतो त्यास स्वरसंघी असे म्हणतात किंवा स्वरामध्ये स्वर मिसळून तयार होणारा संधी म्हणजे स्वरसंधी होय.
आमचे हे देखील आर्टिकल वाचा Air pollution Information In Marathi वायू प्रदूषणाची माहिती
उदा.
| पोटशद्व | स्वर व संधी | जोडशद्व |
| देव + आलय | (अ + आ) = आ | देवालय |
| क्रीडा + आरंभ | (आ + आ) = आ | क्रीडारंभ |
| कुंभ + आर | (अ + आ) = आ | कुंभार |
| विद्या + अर्थी | (आ + अ) = आ | विद्यार्थी |
| अनि + इष्ट | (इ + इ ) = ई | अनिष्ट |
| सूर्य + उदय | ( अ + उ ) = ऊ | सूर्योदय |
| महिला + आश्रम | (आ + आ) = आ | महिलाश्रम |
| भू + उद्धार | ऊ + उ = ऊ | भूउद्धार |
संधिनियम
संधिनियम १ : सजातीय स्वर लागोपाठ आल्यास त्या दोहोंबद्दल त्याच जातीतील एकच दीर्घ स्वर येतो.
| पोटशद्व | एकत्र येणारे स्वर व संधी | जोडशद्व |
| देव + इंद्र | अ + ई = ए | देवेंद्र |
| गण + ईश | अ+ ई = ए | गणेश |
| महा + उत्सव | आ + ऊ = ओ | महोत्सव |
| राजा + ईश्वर | आ + ई = ए | राजेश्वर |
| महा + ऋषि | आ + ऋ अर | महर्षि |
| धन + इष्ट | अ + ई = ए | धनिष्ट |
| गर्व + इष्ट | अ + ई = ए | गर्विष्ट |
| गर्व + इष्ट | अ + ई = ए | ज्ञानेंद्रिय |
संधिनियम २ : अ किंवा आ पुढे उ किंवा ऊ आल्यास त्या दोहोंबद्दल ओ होतो
| पोटशद्व | एकत्र येणारे स्वर व संधी | जोडशद्व |
| प्रजा + ऐक्य | आ + ऐ = ऐ | प्रजैक्य |
| सदा + एव | आ + ए = ऐ | सदैव |
| चंद्र + उदय | अ + ऊ = ओ | चंद्रोदय |
| धारा + उष्ण | आ + ऊ = ओ | धारोष्ण |
| सूर्य उदय | अ + ऊ = ओ | सूर्योदय |
| रभा + रू | आ + उ = ओ | रंभोरू |
| निसर्ग + उपचार | अ + उ = ओ | निसर्गोपचार |
संधिनियम ३ : इ/ई पुढे विजातीय स्वर आल्यास इ-ई बद्दल यू होऊन उ आणि ऊ बद्दल व आणि ऋ बद्दल र हे वर्ण येतात आणि स्वर मिळून संधी तयार होते.
| पोटशद्व | एकत्र येणारे स्वर व संधी | जोडशद्व |
| प्रीती + अर्थ | ई + अ = य् + अ = य | प्रीत्यर्थ |
| देवी + ऐश्वर्य | ई + ऐ = यू + ए = ये | दैव्येश्वर्य |
| प्रति + एक | इ + ए = य् + ए = ये | प्रत्येक |
| मनु + अंतर | उ + अ = व् + अ = व | मन्वंतर |
| सु + यश | अ + अ = य + अ = य | सुयश |
| पितृ + आज्ञा | ऋ + आ = र + आ = रा | पित्राज्ञा |
संधिनियम ४: ए, ऐ, ओ, औ या स्वरांपुढे कोणताही स्वर आला तर अयु, आय, अव, आवू, असे वर्ण स्वरात मिसळतात.
| पोटशद्व | एकत्र येणारे स्वर व संधी | जोडशद्व |
| ने + अन | ए+ अ अय् + अ = अय | नयन |
| गै + अन | ऐ + अ = आयु + अ = आय | गायन |
| गो + ईश्वर | ओ + ई = अव् + ई = अवी | गवीश्वर |
| नौ + इक | औ + इ = आव + ई = अवी | नाविक |
संधिनियम ५ : इ, अ यांच्यापुढे विजातीय स्वर आल्यास यू संधी होते.
| पोटशद्व | एकत्र येणारे स्वर व संधी | जोडशद्व |
| अति + अल्प | ई + अ (य + अ ) = य | अत्यल्प |
| अति + उत्तम | इ + ऊ (य + उ ) = यु | अत्युत्तम |
| देवी + ईश्वर | ई + ऐ (य+ ऐ) = यै | देव्यैश्वर |
| किती + एक | ई + ए (य + ए = ये | कित्येक |
| नदी + ओघ | ई+ ओ (य् + ओं) = यो | नद्योघ |
| अति + आचार | ई + आ (यू + आ ) = या | अत्याचार |
इ-ई, उ ऊ ऋ स्वरादेश तक्ता
| स्वर | दीर्घादेश | गुणोदेश | वृद्ध्यादेश | यणादेश |
| अ, आ | – | – | आ | – |
| इ, ई | ई | ए | ऐ | यू |
| उ, ऊ | ऊ | ओ | औ | व् |
| ऋ | अर | आर | र |
व्यंजनसंधी
sandhi in marathi :- पहिल्या वर्णामध्ये व्यंजन असून त्यापुढील वर्ण स्वर किंवा व्यंजन असल्यास त्यांचे जे एकत्रीकरण होते. त्यास व्यंजनसंधी असे म्हणतात.
संधिनियम ६ :
| पोटशद्व | एकत्र येणारे स्वर व संधी | जोडशद्व |
| विपद् + काल | द + क्= त् + क्= त्क | विपत्काल |
| वागू + पती | ग्+ प्= क् + प् | वाक्पती |
| षड् + शास्त्र | इ + शटू श | षड्शास्त्र |
| शरद् + काल | द् + क्= त् + क् | शरत्काल |
| क्षुध् + पिपासा | ध् + प्= त् + प् | क्षुत्पिपासा |
| वाक् + चातुर्य | क् + यू = क् + क् | वाक्चातुर्य |
पहिल्या पाच वर्गापैकी अनुनासिकाशिवाय कोणत्याही व्यंजनापुढे कठोर व्यंजन आले असता ते पहिले व्यंजन येऊन त्यांचा संधी होतो. हा प्रथम व्यंजन संधी होय.
संधिनियम ७ :
| पोटशद्व | एकत्र येणारे स्वर व संधी | जोडशद्व |
| वाक् + ईश्वरी | क् + ई (ग + ई = गी | वागीश्वरी |
| दिक् + विजय | क् + व् (ग् + व्) = ग्व | दिग्विजय |
| सत् + आनंद | त् + आ (द + आ = दा | सदानंद |
| सत् + आचार | तू + आ (द + आ = दा | सदाचार |
| अच् + आदी | च् + आ (ज + आ) = जा | अजादी |
| अप + ज | प्+ज् (ब् + ज्) =ब्ज | अब्ज |
संधिनियम ८ :
| पोटशद्व | एकत्र येणारे स्वर व संधी | जोडशद्व |
| वाक् + मन | कृ + म (ड्+म) | वाग्मन |
| सूत + मार्ग | त्+ न् (न्+न) | सन्मार्ग |
| स्त + संगत | त् + न् (त+न) | सत्संगत |
| जगत् + नायक | त् + न् (न+न) | जगन्नायक |
| षट् + मास | टू + म (न+न) | षण्मास |
पहिल्या पाच वर्गांतील कोणत्याही व्यंजनापुढे अनुनासिक आल्यास पहिल्या व्यंजनाच्या जागी त्याच वर्गातील अनुनासिक व्यंजन घेऊन संधी होते.
संधिनियम ९ :
sandhi in marathi : – म पुढे स्वर आल्यास तो स्वर मागील ‘म’ मध्ये मिसळून जात… व्यंजन आल्यास म् बद्दल त्यामागच्या अक्षरावर अनुस्वार येतो.
उदा. सम् + आचार = समाचार
सम् + गती = संगती
सम् + चय= संचय
सम् + ताप = संताप
सम् + जय = संजय
संधिनियम १०
१. च, छ आल्यास त चा च होतो.
२. ट, ठ आल्यास त चा ट होतो.
३. ज, झ आल्यास त चा ज होतो.
४. ल आल्यास त चा ल होतो.
५. श् आल्यास त् चा च व श् चा छ् होतो.
आमचे हे देखील आर्टिकल वाचा : Nibandh Lekhan In Marathi – यशस्वी निबंधलेखनासाठी प्रभावी मार्गदर्शिका
| पोटशद्र | पोटशद्र | पोटशद्र |
| महत् + चरित्र | त् + च (च + च) | महच्चरित्र |
| सत् + जन | त् + ज (ज् + ज) | सज्जन |
| उत् + छेद | त् + छ (च् + छ) | उच्छेद |
| तत् + लीन | त् + ल् (ल् + ल) | तल्लीन |
| विद्युत् + लहरी | त + ल् (ल+ल) | विद्युतलहरी |
| सत् + शिष्य | त+श (च+छ) | सच्छिष्य |
| मृत् + राकट | तू +श (च + छ) | मृच्छकट |
| आ + छादन | आ + छ (च + छ) | आच्छादन |
| सत् + छील | तू + छ (च+ छ) | सच्छील |
विसर्गसंधी
sandhi in marathi : जेव्हा विसर्गापुढे स्वर किंवा व्यंजन येऊन त्यांची संधी होते तेव्हा त्यास विसर्गसंधी असे म्हणतात.
उदा. निः+ अंतर
नि + र् + अंतर = निरंतर
मनः + रथ
मन + उ + रथ मनोरथ
मनः + ताप
मन + स ताप मनस्ताप
यशः + धन
यश + धन यशोधन
वरील उदाहरणे पाहिली तर असे दिसेल की विसर्गापुढे स्वर किंवा व्यंजन येऊन त्यांची संधी झालेली आहे.
विसर्गसंधिचे नियम – Sandhi in marathi
१. विसर्गाच्या पुढे आणि मागे मृदू वर्ण आल्यास विसर्गाचा ओ होतो (: -ओ)
उदा. : (: – ओ) मनः + रंजन (अ + ऊ ) = ओ मनोरंजन
तपः + बल (अ +उ ) = ओ तपोबल
मनः +रम (अ + ड) = ओ मनोरम
रज + गुण (अ + ड) ओ रजोगुण
तेजः + गोल = (अ + ड) ओ तेजोगोल
२. विसर्गाच्या मागे अ, आ सोडून अन्य स्वर असून पुढे मृदू वर्ण आल्यास त्या विसर्गाचा ‘र’ होतो.
उदा. बहिः + ष्कार बहि + अ + कार = बहिष्कार
निः + विकार नि + + विकार = निर्विकार
दुः + आत्मा = दु+ र + आत्मा = दुरात्मा
निः + रस नि + र् + रस = नीरस
दु: + दैव= दु + र् + दैव = दुर्दैव
३. विसर्गाच्या मागे ‘स’ येऊन त्याच्यापुढे कोणतेही व्यंजन आल्यास स चा विसर्ग होतो.
उदा. मनस् + पटल = मनःपटल,
तेजस् + कण = तेजःकण
राजस् + योग = राज: योग
वरील उदाहरणामध्ये विसर्गाच्या मागे ‘स’ आला आहे.
निस् + पुरुष = • नि: पुरुष
निस् + तेज = नि:तेज
४. विसर्गाच्या मागे ‘अ’ असून क्, ख्, प्, फ् आल्यास विसर्ग तसाच राहतो. मात्र पुढे अन्य स्वर आला तर विसर्ग लोप पावतो.
उदा. मनः + कल्पित = मनः कल्पित
प्रातः + काल प्रातः काल
निः + कारण = निष्कारण
निः + पाप = निष्पाप
दु: + कृत्य = दुष्कृत्य
तेज: + पुंज = तेज:पुंज
अतः + एव = अतः एव
५. विसर्गाच्या मागे इ किंवा उ असून पुढे क्, ख्, प्, फ् यापैकी कोणताही वर्ण आल्यास विसर्गाचा ष होतो.
उदा.: निः + कर्ष= निष्कर्ष
निः + पन्न = निष्पन्न
निः + कारण = निष्कारण
बहि: + कृत = बहिष्कृत
दु: + परिणाम = दुष्परिणाम
आयुः + मान आयुष्यमान
६. विसर्गाच्या पुढे च्, छ् आल्यास विसर्गाचा ‘श’ होतो. त, थ आल्यास स् होतो.
sandhi in marathi : उदा.: नि: + चल = निश्चल
मन: + ताप मनस्ताप
दु: + चिन्ह = दुश्चिन्ह
निः + तेज = निस्तेज
निः + चय = निश्चय
निः + छिद्र = निश्छिद्र
७. विसर्गाच्या पुढे श, सु, आल्यास विसर्ग विकल्पाने कायम राहतो किंवा लोप पावतो.
उदा. दुः+ शासन दुश्शासन
निः + संदेह निस्संदेह
तपः + सामर्थ्य तपसामर्थ्य
दृढः + निश्चय दृढनिश्चय
निः + तेज निस्तेज
नमः + कार नमस्कार
८. विसर्गाच्या मागे येऊन त्याच्यापुढे कठोर व्यंजन आल्यास त्या ‘र’ चा विसर्ग होतो.
उदा.: अंतर + करण – अंतःकरण
चतुर + सूत्री = चतुःसूत्री
९. विसर्गाच्या ऐवजी येणाऱ्या ‘र’ च्या मागे ‘अ’ व पुढे मृदू वर्ण आल्यास तो र तसाच राहून संधी होतो.
sandhi in marathi : उदा. घुनर्जन्म पुनर्जन्म
अंतर + आत्मा अंतरात्मा
निर् + व्यसन = निर्व्यसनी
निर् + विकार निर्विकार
दूर + आत्मा = दुरात्मा
केव्हातरी मराठीत दोन स्वर एकापुढे एक आले असता त्यातील पहिला स्वर (पूर्णस्वर) न बदलता तसाच राहतो व दुसरा लोप पावतो.
उदा. थोडा + असा = थोडासा
गाडी + आत = गाडीत
किती + एक = कित्येक
अशा प्रकारच्या संधीला पूर्वरूप संधी असे म्हणतात किंवा शद्रांची संधी होताना एकत्र येणाऱ्या दोन स्वरांपैकी पहिला स्वर कायम राहतो व दुसरा लोप पावणाऱ्या संधीला ‘पूर्वरूप संधी’ असे म्हणतात. अधिक माहिती साठी विकिपीडिया या वेबसाईट ला भेट द्या
ling Badla Marathi – माहिती मराठीमध्ये नियम आणि उदाहरणे
अभ्यास
१. संधी म्हणजे काय ते सांगून त्याचे प्रकार लिहा.
२. विसर्ग संधी म्हणजे काय ते सांगून विसर्ग संधीचे नियम कोणते ते सांगा.
३. पूर्वरूप संधी व पररूपसंधी म्हणजे काय ? प्रत्येकी उदाहरण द्या.
४. खालील शब्दांची संधी करा. नभः + मंडप, नि: + तेज, दुः + गती, निः+ रस, अंतर + करण, नि: + काम, दु: + वासना, रजः + गुण, भाः + कर, मनः + वृत्ती, पुरः + कर्ता, फल + आहार, गति + अंतर, गिरी + आरोहण, सत् + आचार, दिक् + अंबर.
५. संधी सोडवा. सन्मान, दुराग्रह, नाविक, भाषांतर, पतितोद्धार, निस्तेज, पुरोगामी, अधोमुख, पुनरागमन, मनोराज्य, मनोरंजन, आयुर्वेद, अंधकार, घनश्याम, मातुःश्री, अध: पतन, अत्युत्कृष्ट, विजयोन्माद, मुळाक्षर..